ความซับซ้อนของภูโกร๋น

โดย : ดร. วิรไท สันติประภพ

จาก กรุงเทพธุรกิจออนไลน์

ท่านผู้อ่านเห็นชื่อบทความนี้แล้วคงสงสัยว่า ผมกำลังจะเล่าให้ท่านฟังถึงเทือกเขาไหนในไทย

ภูโกร๋นไม่ใช่ชื่อเทือกเขาที่คนไทยคุ้นกัน แต่เป็นปรากฏการณ์เกิดขึ้นมาระยะหนึ่งแล้ว และมีทีท่าว่าจะเพิ่มขึ้นในหลายถิ่นที่ราบสูง ภูโกร๋นที่ผมเพิ่งไปสัมผัสมาเมื่อเดือนที่แล้ว อยู่ในเขตป่าสงวนของจังหวัดน่าน
ในอดีตป่าต้นน้ำน่านเป็นป่าที่สมบูรณ์ที่สุดแห่งหนึ่งของประเทศ เป็นที่ตั้งฐานกำลังพรรคคอมมิวนิสต์แห่งประเทศไทย แต่ตั้งแต่สหายส่วนใหญ่ออกจากป่ามาเป็นผู้ร่วมพัฒนาชาติไทย สหายบางคนได้กลายเป็นผู้มีอำนาจทางการเมือง ป่าที่เคยรกทึบเริ่มหายไป ถูกบุกรุกทำไร่เลื่อนลอยมาหลายสิบปี ใครที่เห็นสภาพภูโกร๋นที่อำเภอเฉลิมพระเกียรติ จะไม่เชื่อว่าบริเวณนี้เป็นส่วนหนึ่งของป่าสงวนแห่งชาติ และคงงงว่าเป็นพื้นที่ป่าต้นน้ำได้อย่างไร
สภาพภูโกร๋นที่ผมเพิ่งสัมผัสมาเป็นภูเขาดินแดง มีต้นไม้เป็นสิ่งแปลกปลอมอยู่ประปราย ไม่มีแม้แต่ต้นหญ้า พื้นที่ส่วนใหญ่ถูกเผา ผมมีโอกาสขึ้นไปน่านทุกปี เพื่อติดตามความคืบหน้าของโครงการปิดทองหลังพระ สืบสานแนวพระราชดำริ ได้รับรู้ถึงปัญหาบุกรุกป่าเพื่อขยายพื้นที่เพาะปลูกอยู่เป็นประจำ แต่ไม่เคยเห็นสภาพเทือกเขาดินแดงเรียงซ้อนกันไปมาสุดลูกหูลูกตาเหมือนกับที่ได้เห็นรอบนี้
นอกจากจะเห็นร่องรอยการเผาป่าใหม่ๆ แล้ว ยังเห็นชาวบ้านลงแขกร่วมกันกำจัดหญ้าโดยใช้ยาฆ่าหญ้า ซึ่งเป็นสารเคมีรุนแรง เป็นที่รู้กันว่าถ้าฝนตก โรงพยาบาลจะเต็มไปด้วยชาวบ้านที่ได้รับสารพิษจากยาฆ่าหญ้าที่ไหลลงไปสู่ระบบน้ำใต้ดิน
ภูโกร๋นไม่ได้ซับซ้อนแต่เพียงวิวเทือกเขาที่มองเห็นเท่านั้น เหตุผลทำให้ภูเขาบริเวณป่าสงวนแห่งชาติแถบนี้ กลายเป็นภูโกร๋นก็ซับซ้อนไม่น้อยไปกว่ากัน ตลอด 2-3 วันที่อยู่ในพื้นที่ ผมได้คุยกับชาวบ้าน ข้าราชการ และเจ้าหน้าที่ขององค์กรพัฒนาต่างๆ ถึงสาเหตุทำให้ภูเขาแถบนี้โกร๋นขึ้นรวดเร็ว พบว่ามีหลายปัจจัยและหลายมิติที่ทับถมกันอยู่ ที่น่ากังวลคือปัญหาเหล่านี้ยังไม่ได้แก้ไขจริงจังเป็นระบบ
ชาวบ้านเล่าว่าเหตุผลหลัก มาจากเรื่องรายได้ไม่พอเพียง สาเหตุต้องเผาป่าใช้ยาฆ่าหญ้าเพื่อปลูกข้าวโพด เป็นเพราะการปลูกข้าวโพดมีรายได้สูงมีความแน่นอนด้านรายได้ดีกว่าพืชเศรษฐกิจชนิดอื่น การปลูกข้าวโพดบริเวณนี้ส่วนใหญ่ปลูกในระบบพันธสัญญา (contract farming) กับนายทุน ตั้งแต่บริษัทผลิตอาหารสัตว์ใหญ่ระดับประเทศ ไปจนถึงนายทุนท้องถิ่น มีเครือข่ายให้บริการชาวบ้านตั้งแต่จัดหาเมล็ดพันธุ์ ปุ๋ย ยาฆ่าหญ้าไปจนถึงรับซื้อผลผลิตข้าวโพด
ราคาข้าวโพดตลาดโลกค่อนข้างดี เพราะความต้องการอาหารสัตว์เพิ่มขึ้นเรื่อยๆ ส่งผลให้ชาวบ้านได้แรงจูงใจแบบใหม่ๆ จากนายทุนทุกปี ได้รับโบนัสเป็นขั้นบันไดตามปริมาณผลผลิตเพิ่มขึ้น หลายคนลุ้นว่าสิ้นปีนี้คงได้รถเครื่องคันใหม่เป็นโบนัส เพราะผลิตได้มากกว่าปีที่แล้วพอสมควร แต่ในข้อเท็จจริง ประสิทธิภาพการผลิตของชาวบ้านไม่เพิ่มขึ้น จึงหนีไม่พ้นว่าผลผลิตเพิ่มขึ้นต้องมาจากการขยายพื้นที่เพาะปลูก บุกรุกป่าเผาป่าเพิ่มขึ้นทุกปี
แม้ชาวบ้านเคยผิดหวังราคาข้าวโพดบางปีต่ำกว่าคาดไว้มาก ต้องติดหนี้สินเพิ่มขึ้น รวมทั้งเผชิญปัญหาสุขภาพเสื่อมลงเรื่อยๆ แต่ชาวบ้านส่วนใหญ่ยังเห็นว่าการปลูกข้าวโพดเป็นช่องทางเดียวที่มีโอกาสทำรายได้เป็นกอบเป็นกำ เพียงพอกับค่าใช้จ่ายของครอบครัวที่สูงขึ้น โดยเฉพาะค่าเล่าเรียน ค่าอุปกรณ์การเรียนของลูกหลานต้องไม่น้อยหน้าเพื่อน ภูมิคุ้มกันด้านจิตใจของชาวบ้านไม่สามารถต่อสู้กับกระแสบริโภคนิยม และกลยุทธ์การตลาดเข้าถึงพื้นที่ชนบทห่างไกลได้
นโยบายของภาครัฐก็มีผลให้เกิดสภาพภูโกร๋น ด้วยนโยบายต้องการให้ไทยเป็นครัวของโลก ต้องการเพิ่มรายได้จากการส่งออกให้ได้ตามเป้า โดยไม่คำนึงถึงต้นทุนทางสังคมและสิ่งแวดล้อม บางรัฐบาลในอดีตหวังดีต้องการเพิ่มรายได้ของชาวบ้านด้วยการประกันรายได้เกษตรกร แต่ขาดฐานข้อมูลพื้นที่เพาะปลูกของชาวบ้านและขาดการควบคุมอย่างเป็นระบบ ผลคือชาวบ้านเร่งขยายพื้นที่เพาะปลูกเพื่อนำไปจดทะเบียนขอรับเงินประกันรายได้จากภาครัฐ
ชาวบ้านบางคนเล่าว่า สถาบันการเงินเฉพาะกิจของรัฐปล่อยสินเชื่อให้เกษตรกรมีส่วนทำให้เกิดสภาพภูโกร๋นเพิ่มขึ้น เพราะมีเป้าหมายต้องขยายสินเชื่อทุกปี เมื่อชาวบ้านผ่อนเงินต้นได้จนหนี้สินเริ่มลดลง เจ้าหน้าที่สินเชื่อจะจูงใจให้ขอสินเชื่อเพิ่มด้วยสารพัดเหตุผล นอกจากนี้ เจ้าหน้าที่ของสถาบันการเงินเฉพาะกิจหลายคน ยังช่วยนายทุนกระจายเมล็ดพันธุ์ ปุ๋ยและยาฆ่าหญ้าให้แก่ชาวบ้านต่อเนื่อง ตั้งแต่ก่อนที่ชาวบ้านจะมีบัตรเครดิตเกษตรกร
ส่วนเจ้าหน้าที่ของรัฐที่ประจำอยู่ในพื้นที่ทุกหน่วยงานขาดกำลังคน ทั้งคนคอยควบคุมไม่ให้ชาวบ้านเผาป่า บุกรุกป่าเพิ่มเติม และคนที่จะไปช่วยชาวบ้านให้เกิดความมั่นคงด้านรายได้ ช่วงสิบปีที่ผ่านมาระบบราชการควบคุมจำนวนข้าราชการ ส่งผลให้ตำแหน่งข้าราชการเล็กๆ ในพื้นที่ถูกยุบรวมกันเพื่อไปเปิดตำแหน่งให้แก่ข้าราชการระดับสูงในส่วนกลาง แม้อำเภอเฉลิมพระเกียรติเป็นอำเภอติดชายแดนขนาดใหญ่ มีประเด็นด้านความมั่นคง แต่วันนี้มีปลัดอำเภอเพียงสองคน และไม่มีเจ้าหน้าที่เป็นลูกมือเลยสักคน
นอกจากนี้ ปัญหาของชาวบ้านในเขตพื้นที่สูงยังไม่ค่อยได้รับการตอบสนองจากหน่วยงานส่วนกลาง เกษตรอำเภอเล่าว่าในวันนี้ยังไม่มีพืชเกษตรชนิดอื่นที่จะให้ผลตอบแทนได้ดีเหมือนข้าวโพด การพัฒนาพันธุ์พืชเพื่อทดแทนข้าวโพด รวมทั้งเพิ่มผลิตภาพการทำการเกษตรจึงไม่ใช่เรื่องหลักที่ส่วนกลางสนใจ เราต้องไม่ลืมว่าขณะที่หน่วยงานราชการหย่อนยาน เมล็ดพันธุ์ข้าวโพดและยาฆ่าหญ้าของนายทุนพัฒนาตลอดเวลา
สภาพภูโกร๋นเป็นปัญหาที่คนไทยส่วนใหญ่นึกไม่ถึง เพราะไม่มีโอกาสเห็นด้วยตนเอง ทั้งที่คนไทยจำนวนไม่น้อยได้รับผลกระทบจากสภาพภูโกร๋นโดยตรง ไม่ว่าจะเป็นน้ำท่วมน้ำแล้งรุนแรง ปัญหาสุขภาพเกิดจากสารตกค้างในอาหาร หรือปัญหาหมอกควันเกิดจากการเผาป่า ถ้าเราเกิดโชคดีหยุดไม่ให้บุกรุกและเผาป่าเพิ่มเติม เริ่มกระบวนการปลูกป่าอย่างจริงจังและมีมาตรการรักษาป่าที่ปลูกใหม่ไว้ได้อย่างยั่งยืน ต้องใช้เวลาอีกไม่น้อยกว่า 20 ปี ก่อนที่ภูโกร๋นเหล่านี้จะกลับมาเป็นป่าสีเขียวใหม่
แม้ว่าสภาพภูโกร๋นจะเกิดจากการกระทำของชาวบ้านในพื้นที่เป็นหลัก แต่ชาวบ้านมีทางเลือกไม่มาก ด้วยเหตุผลทางเศรษฐกิจและความอยู่รอดของชีวิต ดังนั้นผมคิดว่านายทุนที่เกี่ยวข้อง (ทั้งทางตรงและทางอ้อม) ต้องมีบทบาทสำคัญในการแก้ปัญหา โดยเฉพาะบริษัทขนาดใหญ่ที่เกี่ยวข้องกับการผลิตข้าวโพด หรือใช้ข้าวโพดเป็นวัตถุดิบ ต้องแสดงให้เห็นว่าการทำธุรกิจของตนไม่มีส่วนส่งเสริม (ทั้งทางตรงและทางอ้อม)ให้ชาวบ้านบุกรุกป่า เผาป่าเพื่อปลูกข้าวโพด โดยไม่คำนึงถึงผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อมอย่างที่เป็นอยู่ในปัจจุบัน
ถ้ายังนิ่งดูดายแล้ว ผู้ถือหุ้น ผู้บริโภคและหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง ต้องเรียกร้องให้บริษัทเหล่านี้เปิดเผยวิธีการทำธุรกิจในเขตพื้นที่สูงอย่างเป็นระบบ รวมทั้งออกมาตรการป้องกันไม่ให้พนักงานหรือคู่ค้าตน เข้าไปเป็นส่วนหนึ่งของปัญหาด้วย ถ้าสามารถทำธุรกิจหลักของตนโดยไม่สร้างปัญหาให้สังคม จึงจะเรียกได้ว่าเป็นความรับผิดชอบต่อสังคมอย่างแท้จริง จะยั่งยืนกว่าการทำกิจกรรม CSR เพื่อการกุศล หรือประชาสัมพันธ์อย่างที่นิยมทำกัน
สภาพภูโกร๋นที่น่านรุนแรงขึ้นเรื่อยๆ การพัฒนาระบบที่นายทุนเป็นใหญ่ ชาวบ้านเป็นเหยื่อ และระบบราชการหย่อนยาน จะทำให้ภูโกร๋นระบาดไปอีกหลายพื้นที่อย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้ ปัจจัยทำให้เกิดสภาพภูโกร๋นซับซ้อนนัก ใครทำอะไรได้ต้องช่วยกันครับ ห้ามนิ่งดูดาย

ไร่รักษ์ไม้,มูลไส้เดือน,ปุ๋ยมูลไส้เดือน,เกษตรแปรรูป,อุปกรณ์แค้มปิง,อุปกรณ์ป้องกันอุบัติภัย,เอาตัวรอดในภาวะวิกฤต